اولین آیه‌ها

اولین آیه‌ها

در این که کدام آیه‌ها ابتدا بر رسول‌الله‌ (ص) نازل شده‌اند، دیدگاه‌های گوناگون از سوی پژوهش‌گرایان شیعه و سنی وجود دارد.
الف: دیدگاه نخست این است که آغاز رسالت رسول‌الله (ص) با نزول پنج آیه اول سوره علق می‌باشد. هنگامی که حضرت در غار حرا در جبل‌النور در حال مناجات بودند فرشته وحی بر او متمثل شده خطاب به حضرت نموده که بخوان:
)بسم‌الله الرحمن الرحیم* إقرأ بِاسمِ رَبک الَّذی خَلَق * خَلَق الإنسانَ من علَقٍ * إقرأ وَ‌ رَبکَ‌ الاَکرم * الَّذی علَّمَ‌ بِالقَلَم*  علَّم الإنسانَ‌ ما لَم یعلَم*(
برای اثبات اینگونه ادعاها برهان عقلی وجود ندارد، تنها به نقل روایات و تاریخ می‌توان اطمینان نمود. چندین شاهد روایی این دیدگاه را تأیید می‌کند افزون بر این که دیدگاه مشهور نیز می‌باشد. و به لحاظ این که شواهد نقلی دیگر را می‌توان به گونه‌ای با این دیدگاه سازگار نمود، این دیدگاه بهترین می‌باشد.
«عنِ الرِضا (ع): سمعتُ أبی یحدِثُ عن أبیه (ع) اَوَّلُ سورَهٍ نَزَلَت )بِسم الله الرحمنِ الرحیمِ إقرأ بِاسمِ رَبِک الَّذی خَلَق( وَ‌ آخَر‘ سورهٍ نَزَلَت )إذا جاءَ‌نَصراللهِ( (نورالثقلین، ج 5، ص 609)؛ «امام رضا (ع) از پدرم شنید که می‌فرمود: اولین سوره‌ای که نازل شد، )بسم الله الرحمن الرحیم إقرأ بِاسمِ رَبکَ‌ الَّذی خَلَق( و آخرین سوره، )إذا جاءَ‌ نَصراللهِ( می‌باشد.
«عن أبی عبدالله (ع) اَوَّلَ ما نَزَلَ علی رَسولِ الله (ص))بسمِ الله الرحمنِ الرحیمِ * إقرأ بِاسمِ رَبِک الَّذی خَلَق( وَ‌ آخرهُ‌ )إذا جاءَ نَصرالله( (همان)، این روایت از امام صادق (ع) نقل شده است و مضمون آن همان روایت قبلی است.
«عن أبی جعفَر (ع) اِنَّه کانت اَوَّلُ سورَهٍ نَزَلَت )إقرأ بِاسمِ رَبِکَ‌الَّذی خَلَق( (همان)؛ «امام باقر (ع) می‌فرماید: اولین سوره‌ای که نازل شده ) إقرأ باسم ربک الذی خلق ( است».
«عنِ الباقر (ع) نَزَلَ جِبرئیلُ علی محمد (ص) فَقال یا محمد، إقرأ قال وَ ما أقرأ، قال  )إقرأ باسمِ‌ رَبِک الَّذی خَلَق * خَلَق الإنسانَ‌ من علَق * إقرأ وَ‌ رَبکَ‌ الأکرمُ * الذی علَّم بالقَلَمِ * علَمَ‌الإنسانَ‌ ما لَم یعلَم( (همان)؛ «امام باقر (ع) نقل می‌کنند؛ جبرئیل (ع) بر محمد (ص) نازل شد و گفت بخوان. گفت چه بخوانم، گفت بخوان ) إقرأ بِاسمِ رَبکَ‌ … (
روایت دیگر از طریق اهل سنت از عایشه نقل شده: قالَت اَوّلَ‌ ما یری بِهِ‌ الرسولُ الرؤیا الصالحه فَجائه‘ الملک‘ فَقال )إقرأ باسمِ رَبک الَّذی خَلَق… علَّم الإنسانَ‌ ما لَم یعلَم( (صحیح بخاری، ج 6، ص 216)؛ «اولین مرتبه که رسول‌الله (ص) فرشته را خواب دید به او گفت بخوان؛ )إقرأ باسم ربک الذی خلق… ( تا آیه پنجم. روایات دیگری به همین مضمون از طریق اهل سنت از صحیح بخاری و نیز مستدرک حاکم نقل شده است. (البرهان، فی علوم القران، ج 1، ص 263)
سیوطی هم می‌گوید در این که اولین آیه‌ها نازل شده کدامند؛ اختلاف است لیکن دیدگاه صحیح این است که «إقرأ باسم ربک الذی خَلَق» اولین آیه‌ها هستند. (اتقان، ج 1، نوع 7) گرچه تعبیر برخی روایات سوره علق است لیکن با توجه به شواهد دیگر روایایی و تاریخی منظور همان پنج آیه اول سوره می‌باشد.
ب: دیدگاه دوم این که سوره مدّثر اولین قسمت قرآن است که نازل شده است. از جابربن عبدالله انصاری نقل شده که از وی پرسیدند: «اَیُّ القُرآنُ اُنزِلَ؟ قال: ) اَلمدّثر‘( (اتقان، ج 1، ص 32)؛ «کدام قسمت قرآن نازل شده است؟ گفت: )مدثر(.
که ممکن است اشتباه از جابر باشد و یا بهتر است گفته شود منظور وی بعد از وقفه‌ای که در نزول وحی پدید آمده می‌باشد؛ چون مدتی وحی متوقف شد آنگاه در شروع مجدد اولین سوره مدثر نازل شده باشد.
ج: دیدگاه سوم که برخی تمایل دارند آن را بپذیرند این است که اولین سوره حمد بوده است که فاتحة‌الکتاب نامیده شده است. بر اساس روایت شرحبیل حضرت اول ندای وحی را شنید که می‌گفت: «یا محمد، قُل )بسم‌الله الرحمن‌الرحیم * الحمد لله رَبِّ العالَمینَ‌ حتّی بلَغَ وَ لا الضّالین( (اتقان، همان) اولین ندای وحی به حضرت گفت: سوره حمد را تا ولا الضّالین بخوان.
نکته‌ای این دیدگاه را ممکن است تأیید کند و آن این است که رسول‌الله (ص) و همراهان از آغاز بعثت نماز می‌خواندند و در اسلام نماز بدون فاتحه‌الکتاب، یعنی سوره حمد تشریع نشده است؛ بنابراین اولین سوره همین سوره می‌باشد و روایات «لا صَلات إلا اَن یقرءُ‌ها» (وسائل، ج 4، ص 732)؛ «نماز نیست مگر این که سوره حمد قرائت شود». هم تأیید می‌کند. افزون بر این در روایات سوره حمد فاتحه‌الکتاب نامیده شده است، یعنی اولین سوره کتاب مانند: «من قَرأ فاتِحه‌الکَتابِ‌ أعطاهُ الله بِعددِ‌ کُلِّ آیهٍ من السّماءِ ثَوابَ تَلاوَتها» (نورالثقلین، ج 1، ص 4)؛ «کسی که فاتحه‌الکتاب را قرائت کند خدای سبحان ثواب تلاوت هر آیه‌ای که از آسمان نازل شده است را به او خواهد داد».
و معلوم است در ابتدای بعثت که قرآن تدوین نشده بود تا سوره حمد در اول آن قرار گیرد و فاتحه‌الکتاب نامیده شود. این که سوره فاتحه‌الکتاب نامیده می‌شود به این جهت است که اولین سوره‌ای است که نازل شده است، یعنی آغاز کتاب است در نزول نه در نوشتار.
از این مطالب می‌توان پاسخ داد زیرا این که روایت می‌فرماید اولین سوره فاتحه‌الکتاب است. بدین اعتبار است که اولین سوره‌ای که کامل نازل شده فاتحه‌الکتاب است نه این که اولین آیه‌ها منظور باشد که از این جهت با دیدگاه اول ناسازگار نیست و فاتحه‌الکتاب نامیده شدن این سوره به لحاظ همین جهت است که اولین سوره کامل که شروع کتاب با آن است این سوره است.
و این که گفته شد از آغاز نماز خوانده می‌شده است، و در اسلام نماز بدون فاتحه‌الکتاب سراغ نداریم، اولاً اگر از اوائل بعثت ولو بعد از نزول چند سوره هم نماز تشریع شده باشد صحیح است گفته شود نماز از آغاز بعثت است و فاتحه‌الکتاب پنجمین سوره است که نازل شده است. افزون بر این از کجا از اول بعثت نماز اسلام به همین صورت بوده است، چه بسا با اذکار دیگر باشد و رسول‌الله (ص) قبل از بعثت هم نماز می‌خوانده همان نمازی که در دین ابراهیم مشروع بوده است، چه بسا ابتدای بعثت همن نماز را می‌خوانده و روایت «لا صَلوه إلاّ بقرائَتها» هم زمان صدورش بعد از نزول سوره حمد بوده است. دلیل نمی‌شود که سوره حمد اول نازل شده باشد اگر سوره حمد پنجم هم باشد روایت می‌تواند بگوید «لاصلوه الاّ بقرائتها» در هر صورت با توجه به این که می‌توان شواهد روایاتی را با دیدگاه اول سازگار نمود، بهترین دیدگاه همان است که پنج آیه اول سوره علق ابتدا نازل شده‌اند.