اسباب نزول
اما شناخت حوادثی که نزول برخی آیه‌ها را به دنبال داشته است که از آنها به شأن نزول یا اسباب نزول آیه‌ها یاد می‌شود، مخاطب را با فضا و تناسب سخن بیشتر آشنا میکند. تعداد این حوادث را حدود چهارصد و شصت و پنج مورد شمرده‌اند (نامه مفید، شماره 8، ص 63) البته صحت همه آنها مورد تردید است لذا اکثر آیه‌های قرآن بدون اینگونه پیشینه‌ها نازل شده‌اند. اما برخی آیه‌ها در اثر بروز حادثه‌ای در فضای خاصی نازل شده است. در اینگونه موارد آگاهی به خصوصیات آن حادثه کمک شایانی به شناخت فضای خاص آن آیه‌ها میکند و مفسر بهتر می‌تواند تناسب سخن قرآن را درک کند. مانند آیه‌های افک: )اِنَّ الَّذینَ جاؤوا بِالإفْکِ عُصْبهٌ لَّکُمْ لا تَحسبْوهُ شَرّ لَکُمْ بلْ هْوَ خَیرٌ لَّکُمْ( (نور، 11)؛ «آنانکه افک و بهتان آوردند و گروه هم‌پیمان و مصمم بودند گمان نکنید کار آنها بر ضرر شماست، بلکه موجب خیر و رشد فکری شما می‌باشد».
شأن نزول آیه در مورد حادثه‌ای است که در جنگ بنی مصطلق برای عایشه همسر رسول‌الله (ص) اتفاق افتاد. ایشان برای انجام کارهای شخصی از جمعیت همراه دور می‌شوند. وقتی برمی‌گردند مسلمانان از آن مکان حرکت کرده بودند، از همراهان جدا می‌افتند. مردی از راه می‌رسد با کمال ادب وی را همراهی میکند تا به همراهان و رسول‌الله (ص) می‌رساند. این حادثه باعث می‌شود که صفوان‌بن المعل السلمی و برخی دیگر زمینه را مساعد دیده به ایشان تهمت بزنند که جریان بسیار مفصل است. (مجمع‌البیان، ج 7، ص 130) و چون موضوع از اهمیت بالا برخوردار بود و همسر رسول‌الله (ص) و بیت وحی به ناحق در معرض اتهام است. قرآن وارد عمل می‌شود و دامن وی را از این اتهام تطهیر میکند که این افک و بهتان است البته این رخداد برای جامعه اسلامی از یک جهت سبب خیر است نه باعث شرّ؛ زیرا وقتی بررسی و تحقیق شد معلوم شد دامن همسر رسول‌الله (ص) پاک است. واین پیام را همراه دارد که جامعه هر خبر را نباید بپذیرد باید رشید و بالنده باشد و در مورد شنیده‌های خود تحقیق کنید. تا شایعه نتواند بیماری روانی ایجاد کند و موجب اضطراب جامعه گردد و مانند آیه‌های اول سوره تحریم: )یا اَیْها النبیُ لَمْ تَحرِمْ ما اَحلَّ اللهُ لَکَ تَبتَغی مرْ‌ضاتِ اَزْواجکَ(؛ «ای پیامبر؛ از چه جهت برای جلب رضایت همسرانت برخی مباح‌ها را بر خویش ممنوع می‌کنی».
حادثه‌ای که در مورد حضرت با همسرانش اتفاق افتاد و حضرت برای جلب نظر همسرش با خود عهد کرد برخی مباح‌ها را بر خود ممنوع کند و خود را به زحمت اندازد. (مجمع‌البیان، ج 10، ص 314) آیه مبارکه می‌فرماید نیازی نیست برای جلب نظر آنان خود را به زحمت افکنی. شأن نزول‌ها می‌تواند در فهم مراد آیه کمک کند که تحریم رسول‌الله (ص) تحریم یک حکم از جانب خویش نبود که حلالی را حرام کرده باشد. و مانند: )وَ علیَ الثَلایهِ الَّذینَ‌‌خُلِّفوُ‌ا حتی اِذا ضاقَتْ علَیهِمُ الأرْضُ بِما رَحْبتْ( (توبه، 118)؛ «آن سه نفر متخلفی که زمین با همه پهناوریش بر آنها تنگ شد».
که در مورد سه نفر به نام‌های کعب بن مالک، مراره بن ربیع، و هلال بن امیه نازل شده است این سه نفر از شرکت در جنگ تبوک سرپیچی کردند.. حضرت آنها را تنبیه کرد و هیچ کس حق ارتباط با آنها را نداشت حتی همسران و خانواده آنان با آنها قطع رابطه کردند به نوعی که عرصه بر آنها تنگ شد از شهر بیرون رفتند، پنجاه روز در بیابان ماندند و توبه و انابه کردند تا آیه نازل شد که توبه آنان پذیرفته است. (مجمع‌البیان، ج5، ص 79) آشنایی با خصوصیات این حوادث آشنایی با فضای سخن قرآن است و نکته اساسی که باید به آن توجه کرد. نکات دیگری نیز در این راستا باید مورد توجه قرار گیرد:
نخست این که شأن نزول‌ها آمیخته با برخی مسائل ضعیف و گاهی خرافی و خلاف واقع می‌باشد، باید حوادثی که به عنوان شأن نزول عنوان شده تحقیق و بررسی می شود.
دو دیگر این که شأن نزول فضای سخن را جهت می‌دهد. پیام سخن را اختصاص نمی‌دهد. لذا شأن نزول مخصص و پیام وخطاب عام آیه نمی‌باشند، آشنایی با فضای سخن است و تنها جری و تطبیق است یعنی مصداق برای یک حکم و پیام کلی است که صدها مصداق دیگر می‌تواند داشته باشد.
سه دیگر این که این چنین نیست که اگر آن حادثه اتفاق نمی‌افتاد پیام قرآن و آن آیه‌ها نازل نمی‌شدند. بلکه معارف و احکام که برای سازندگی جامعه رهنمود است اگر آن شأن نزول‌ها هم نبود به نوع دیگر در فضای دیگر نازل می‌شدند.
چهار دیگر این که برخی شأن نزول‌ها اختصاصی است و آیه گرچه از جهات دیگر پیام برای همگان داشته باشد لیکن اختصاصی به مقام و موقعیت خاص دارد.
آغاز بعثت
همانگونه که در مورد اولین آیه‌ها نازل شده دیدگاه‌های گوناگون وجود دارد، درباره آغاز بعثت رسول‌الله (ص) نیز اختلاف است. معروف در اعتقاد شیعه که برخی شواهد روایی نیز آن را تأیید میکند این است که آغاز بعثت رسول‌الله (ص) در روز بیست و هفتم ماه رجب چهل سال بعد از عام‌الفیل بوده است. حتی در روایات برای این روز به همین اعتبار احکام خاصی بیان شده است:
«عن الصادِق (ع) فی الیومِ السابِع وَ العشرونَ من رَجب نَزَلَت النبوتُ علی رسولِ‌الله (ص) لا تَدع صیامَ یومِ السبع وَ عشرین فَإنَّه یومُ الذی نَزَلَت فیه النبوت علی محمدٍ (ص)» (بحار، ج 18، ص 189)؛ «از روزه بیست و هفتم رجب غافل مباش که این روز روزی است که رسالت بر رسول‌الله (ص) نازل شده است».
«عنِ الرِضا (ع) بعثَ اللهُ عزَّ وَ جلّ، محمداً رَحمه للعالَمین فی سبعَ وَ عشرینَ من رَجبِ فَمن صامَ ذالکَ الیومُ اللهُ لَهُ صیامَ ستینَ شَهراً» (کافی، ج 8، ص 149. وسائل الشیعه، ج 7، ص 329)؛ «از امام رضا (ع) نقل شده است که خدای سبحان محمد(ص) را به عنوان رحمت برای همه انسان‌ها در روز بیست و هفتم ماه رجب به رسالت مبعوث کرد. هر کس این روز را روزه بدارد خدای سبحان ثواب شصت ماه روزه را بر او اعطا میکند».
برخی روایات اهل سنت نیز همین دیدگاه را تأیید میکند. از ابو هریره: «من صامَ یومَ سبعَ وَ عشرینَ من رَجبِ کَتَبَ اللهِ تَعالی صیام ستینَ شَهراً وَ هوَ الیوم الَّذی نَزَلَ فیهِ جِبرِئیل علی النّبیءِ (ص)» (التمهید، ج 1، ص 107)؛ «هر کس روز بیست و هفتم ماه رجب را روزه بگیرد ثواب شصت ماه روزه دارد. در این روز جبرئیل بر پیامبر (ص) نازل شده است».
از سلمان فارسی (رحمت‌الله) نیز نقل می‌کنند: «فی رَجبِ یومٌ وَ لَیله و هوَ لثلاثِ بِقَین من رَجبٍ فیهِ بعثَ اللهُ محمداً (ص)» (همان)؛ «در ماه رجب شب و روزی است که سه روز به آخر ماه مانده که در آن روز خدای سبحان محمد را به رسالت مبعوث نموده است».
دیدگاه دوم که یعقوبی آن را انتخاب میکند این که آغاز بعثت رسول‌الله (ص) دوازدهم ربیع‌الاول می‌باشد که بر این دیدگاه دلیل ذکر نشده است تنها نقل تاریخ یعقوبی است. (تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 341)
دیدگاه سوم که معروف در اعتقاد اهل سنت است و شواهد قرآنی را بر آن تطبیق می‌کنند این که آغاز بعثت رسول‌الله (ص) بیست و چهارم و یا بیست و هشتم ماه رمضان است، دلیل این دیدگاه را آیه‌ها قرآن که دلالت می‌کنند قرآن در ماه رمضان نازل شده است قرار داده‌اند، مانند: )شَهرُ رَمضانُ الَّذی اُنزِلَ فیهِ القُرآنَ( (بقره، 185)؛ «ماه رمضان ماهی است که در آن قرآن نازل شده است».
سؤالاتی در پیرامون این استدلال مطرح است که اگر آن سؤال‌ها بی‌جواب بماند؛ این دیدگاه قابل دفاع نخواهد بود. آنگاه بهترین دیدگاه همان دیدگاه اول است که آغاز بعثت، بیست و هفتم ماه رجب می‌باشد.