آموزش زبان ترکمنی

مقدمه

ترکمن ها (ترکمان در منابع شرقی) از اعقاب قبایل اغوز هستند که در شمال دریای آرال زندگی می کرده اند و در حدود قرن دهم میلادی ، با گسترش امپراطوری سلجوقی بهسوی جنوب و غربمهاجرت کرده اند. بعضی از قبایل در سرزمینی مسکن گزیدند کهبعدها به نام آنها نامیده شد. قبایلدیگر راه خود را به سوی آذربایجان و آناتولی ادامهدادند، امری که نشان دهنده خویشاوندی قدیمیآذربایجانی ها و ترک های ترکیه باترکمن ها می باشد. از حدود قرن دهم میلادی به بعد در نوشتهبرمی خوریم. در طولقرن شانزدهم، ترکمن ها « ترکمن » های جهانگردان و جغرافیدانان عرب به اسمشاهد مخاصمه ای هستند که در یک طرف شاه ایران و در طرف دیگر خانات ازبک رارودرروی همقرار می دهد و در طول تاریخ نقش جاسوسی دو جانبه را بین این دو طرفمتخاصم ایفا میکنند.بین سالهای 1879 و 1875 آخرین منطقه ترکستان به تصرفروسهادر می آید و به امپراطوریتزاری و سپس در سال 1925 به اتحاد جماهیرشورویضمیمه می شود. ترکمن ها، مردمانی با فرهنگو سنتهای کوچ نشینی بهمدت چندین دهه تحت سیاست روسی سازی قرار میگیرند که با سیاستاسکان واشتراکی سازی شوروی شدت می یابد و این امر در دهه 1930 به اوج خود می رسد.اینسیاست و پیامدهای آن باعث مهاجرت صدها هزار ترکمن به سوی افغانستانمیشود.قبل از اشغال روسها جمعیت ترکمنستان در حدود 1150000 نفر بودهاست. ولی به دلیل اینکههیچگونه حکومت مرکزی وجود نداشته این رقم ، تقریبی بیش نیست.

ترکمن ها به قبایل ، طایفه ها و تیره های مختلف تقسیم می شوند. یازده قبیله اصلی در بین ترکمن ها

اینها گروه کوچکی را در ترکمنستان تشکیل می دهند و در شمال افغانستان نیز مشاهدهمیشوند. چندهزار نفر از این قبیله در شمال ایران در اطراف قوچان ساکنهستند.ها ) Ata-türkmen یا ) Ata -2این قبیله در نزدیکی واحه خیوه ازبکستانساکن هستند و امروزه همانند قبایل دیگر در کشورهایو Ybagata Narata:مختلفپراکنده شده اند. آتا ترکمن ها به سه طایفه تقسیم می شوند. OmarataÄrsary -3این قبیله در سرزمین وسیعی ، از کناره چپ آمودریا در بخارا تا دروناستان بلخ افغانستان سکونت داشتهاند ارساری ها امروزه یکی از مهمترین قبایلمنسجم ترکمنستان محسوب می شوند. آنها به چهارتقسیم می شوند. Uka,Alaşa,Gara, Bekebül : طایفهÇowdur -44Atanyÿazow Soltanşa, Şejere Türkmeniñ nesildaragty, ( شجره نامه ترکمن ها ) Turan-1, Aşgabat, 1994این قبیله در مسیر منقشلاق به خیوهازبکستان ساکن بوده اند. در حال حاضر دارای جمعیتی به تعدادچند هزار نفر است.این قبیله اولین قبیله ای است که با روسها روبرو شده است. چودورها به هفت.Şoh و Esenli, Bosajy, Burunjuk, Abdal, Igdir, Çowdur : طایفه تقسیم میشوندÝemreli -5در کناره چپ آمودریا سکونت دارند. یکی از کوچکترین قبایل ترکمنمحسوب میشوند.Gökleň -6اساساً در جنوب غربی کشور و در ایران بین رشته کوهکوپه داغ و دره های البرز زندگی میکنند.گوکلانها غالباً در معرض تهاجم از ناحیه ایرانبوده اند و آثار فرهنگ فارسی را در گویش خود حفظکرده اند که از غیر معیارترینصورتهای زبانی محسوب می شود. گوکلانها با قرار گرفتن تحتحاکمیت شاه ایرانموقعیت برتر خود را در بین ترکمن ها از دست داده و جایگاه خود را به تکه ها1735- )از قبیله گوکلان است. 1805) Magtymguly ، سپرده اند. یکی از ادبای بزرگ ترکمن,Kaýy , Kirik , Çakir begdili , Yangah : این قبیله به هشت طایفه تقسیم میشودGarib Ali-khan و Erkekli , Baýyndyr , AýderwişSakar -7و شهر ماری زندگیمیکرده اند. ساقارها تا حد Andköy قبیله ای کوچک هستند که بین بیابانزیادی با تکهها در آمیخته اند.Salyr -8و Saraks از قدیمی ترین قبایل ترکمن محسوب می شوند.درشرق قبیله تکه بین رودهایزندگی می کنند و گروهی مهم را تشکیل می دهند.به سه طایفه تقسیم می شوند : MurgabKiçiaga و Garaman , ÝalawaçSaryk -9زندگی می کنند. در طول تاریخ به Tagtabazar و Ýolotan و همچنین مناطق penjeh درمنطقهدلیل جنگهای فراوان و تهاجم از طرف ایران جمعیت شان دچار کاهش شدیدشدهاست. با اینحالGyzyl- , Barzaky , Alyşa , Badanen , Bir-Aş: ساریق ها بهنه طایفه تقسیم می شوند.Ganly-Baş و , Suhty , Gojaly , Doýaşy , Marat5Teke 105 در زبان ترکمنی به معنی بزِ نر است. Tekeاین قبیله، آخال- تکه نیز نامیده می شود و یکی ازمهمترین قبایل ترکمنستان کنونی است. سرزمینتا Igdi اولیه آنها واحه ماری (مرو قدیم)و آخال می باشد و قلمرو تحت پوشش آنها از دشتهایواحه خیوه ازبکستان گسترشمی یابد. علاوه بر حضور گسترده در عشق آباد، گویشوران عمدهدر Kyzyl-Arwatترکمن های ایران و افغانستان را نیز تشکیل می دهند. تکه ها همچنین درنیزمشاهده می شوند. گویش تکه به همراه گویش یموت، زبان ملی کشور را شکلBaýram Aliاین دو .Utamyş و Tohtomyş ,Yalkamyş : می دهد. تکه ها به سهطایفه تقسیم میشوندطایفه اخیر به تیره های مختلف تقسیم می شوند :توغتامیشه ا:: BegMejek و Taýmas, Gara-Gökje, Ýary-Gökje : GökjeÝagyr-Baş وZereň, Kauku : AmaşahÝakub و Har : HarAk kongur و Kara kongur : Kongur:Wekilو Kara-Ýürmek, Kanjyk, Ýazy, Kara-Ýüsüf, Çaşkin : Ak-WekilHorunKakşal, Halil, Haraja, Aryk : Kara-Wekilاوتامیش ه ا:: SyçmazMiriş,Elbeh, Topuz, Kara-Ahmat, Perreň, Utjruk: BagşyBorhoz, SultanAziz,Gök, Zeýakyn, WenişÝomut -11به همراه تکه ها مهمترین قبایلترکمنستانمحسوب می شوند. سرزمین اصلی آنها حاشیه دریای خزربوده ولی اکنوندر همه جای کشور ، از خیوه تا ترکمن باشی (کراسنوودسک سابق) پراکنده شدهاند. بخشی از زبان ادبی ترکمن بر گویش یموت مبتنی است. یموت ها به چهارطایفه اصلی تقسیم میشوند. این طایفه ها و تیره های مربوط به آنها عبارتند از ::Şunyو Eýmir, Hoçak, Igdir, Kanýokmaz, Maşrik, Badrak, Daz, Atabaý, Akkeňirme: Köçek tatarMegreme Kuruma, Kyzyl, Ak-kyryn, Kerrik, Kyýak,Heýwedi, Danryk: ŞarafKara-öý, Düýeji, Elgaý, Baga, Jafar-Baýیا یموتهایخیوه): ) Baýram şalyJünýet , Kara-hoja , Ürüş-Küçü , Üküz, Uşak, Salakهرکدام از این طایفه ها به نوبه خود به تیره ها و سپس به خانواده ها تقسیم میشوند. از نظر بعضی ازکه اولی Çarwa و Çamur: ترک شناسان، تقسیم بندی واقعیبین یمونها عبارت است از

یکجانشین و دومی کوچ نشین بوده است. امروزه بر روی پرچم ملی ترکمنستان پنج نقش قالی متعلق

وجود Saryk و Gökleň ,Ärsary ,Ýomut ,Teke به هر یک از پنج قبیله اصلی کشور یعنی

دارد.

-2 موقعیت جغرافیایی

مجموعه این قبایل قوم ترکمن را تشکیل می دهد. ترکمن ها از غرب به شرق از کناره های دریای

خزر تا نواحی شرقی آمودریا، و از شمال به جنوب، از خیوه ازبکستان تا دشتهای خراسان ایران

پراکنده اند. همچنین در خارج از مرز ، در افغانستان از هرات تا شهر مزار شریف، ترکمن های دور

افتاده از وطن اصلی را می توان مشاهده کرد. طبق آمارهای سال 1995 ترکمنستان، ترکیب جمعیتی به

ترتیب زیر است :

ترکمنستان : جمعیت کل : 4050000

اقوام تعداد در صد از جمعیت کل

%73 ترکمن ها 2967500

%9 روس ها 364500

%9 ازبک ها 364500

%2,5 قزاق ها 101250

%1 ارمنی ها 40500

%1 اوکراینی ها 40500

%2,4 دیگران 97200

در خارج از ترکمنستان ، ترکمن ها نسبت به جمعیت 6 کشورهای مربوطه ، دارای توزیع زیر هستند :

%1,18 ترکمن های ایران 820800

%1,38 ترکمن های افغانستان 305000

%0,56 ترکمن های ازبکستان 125172

6 بابایوا ، آ. ترکمن های افغانستان ، بیلیم ، عشق آباد ، 1992

ب - زبان و کتابت آن

-1 ویژگی های بنیادی

زبان ترکمنی از سال 1925 تا کنون زبان رسمی جمهوری ترکمنستان است. این زبان u1607 همانند زبانهای

ترکی، آذری و گاگائو رایج در رومانی و مولداوی به گروه جنوب غربی زبانهای ترکی تعلق دارد

که ویژگی اعضای این گروه اشتراک ساختمان واژگانی به ترتیب زیر است :

پایانه ها + پسوند اشتقاق + ریشه 7

زبان رسمی ترکمنی در واقع زبان استاندارد ادبی ترکمنی است که در دوره شوروی بر پایه

گویش های تکه و یموت بنا شده است. گویش های کوچکتر زیادی هم وجود دارند که از تقسیمات

، Burkaz ، Baýat ، Änew ، Arabaçy ، Asgy ، Alili ، Agar ، Abdal قبیله ای مانند

، Igdir Keman ، Hazar ، Hatap ، Handag ، Düýeji ، Çowdur ، Çeges

و غیره ناشی Surhy ، Sanjar ، Salyr ، Sakar ، Olam ، Nohurly ، Mukry ،Merkit

شده اند. تمام این گویش ها مشابه یکدیگر هستند و تفاوتهای بین آنها در میزان تأثیرپذیری از فارسی« زیاد » köp در گویش های جنوبی است ؛ در حالیکه گویشهایشمالی دارای عناصر جغتایی مثل، « کراوات » galstuk هستند و از روسی تأثیرزیادی از لحاظ واژگانی پذیرفته اند. مثلاً کلماتی مثلبه فراوانی به « تختخواب »krowat و « مغازه » magazin ، « سینما » kino ، « یخچال » holodnikکار برده میشوند(به لیست کلمات دخیل روسی نگاه کنید). در واقع زبان ترکمنی، زبانی نسبتاًفقیر است که به مدت طولانی صرفاً کاربردی شفاهی داشته است. زبان ترکمنیبرای غنی کردنواژگان و بیان عناصر خارجی، به لغات بیگانه متوسل شده است؛چون ساخت لغات جدید در زبانترکمنی امر ناآشنایی است. در عین حال تعجب آورنیست که زبان رسمی ترکمنستان، همانند آنچهکه در جمهوری های مجاور رخ داده،توانسته است ساختارهای دستور اصیل ترکی خود را حفظکرده و در عین حال تا حدزیادی واژگان خود را، به خصوص در حوزه های فنی ، روسی سازد. بااینحال برخیویژگیهای مختص گویشهای ترکمنی وجود دارد که این زبان را از سایر زبانهایخانوادهترکی متمایز میکند. مهمترین این ویژگی ها عبارت است از نظام واکه ها کهدر آن واکه هایکوتاه و کشیده وجود دارد. در حالیکه این تمایز در زبان های ترکی و آذریوجود ندارد. در پایانههای اسم، صورت حالت مفعول با واسطه در صیغه ها و نحوهکاربرد به طور گسترده ای از سایرزبانهای ترکی متفاوت است. در جایی که زبانترکیازبندهای موصولی استفاده میکند زبان ترکمنیبه فراوانی وجه وصفی را به کار میگیرد. در واقع نظام فعلی زبان ترکمنی در مقایسه با آذری و ترکی7 Maisonneuve J.Denis, 1995 , پاریس , دستور زبان ترکی , ص 13بسیار ساده شده است. در عین حال در زبان ترکمنیصورت فعلی منحصر بفردی را مشاهده می کنیمکه منفی عادتی نامیده می شود.ما در بخش واجشناسی، تقابل های همخوانی و واکه ای u1585 را که بینترکمنی وسایر زبانهای ترکی وجود دارد مورد بررسی قرار خواهیم داد و صورتهای گوناگون فعلیترکمن را در بخش ساختواژه(صرف) مطالعه خواهیم کرد.علیرغم این بعضی تفاوتهایدستوری ، آوایی و معنایی، زبان ترکمنی زبانی بسیار نزدیک به زبانترکی است وهرکسی که زبان ترکی بداند میتواند سریعاً ساختارهای بنیادی ترکمنی را درک کند.اگربخواهیم از لحاظ میزان مشکل بودن دستور زبانهای ترکی قضاوت بکنیم، بایدبگوییمکه زبانترکمنی در مقایسه با زبانهای قزاقی و ازبکی زبانی بسیار آسان است.2الفباهای قبل از اصلاح سال 1993در طول تاریخ کتابت زبان ترکمنی، همانند بسیاریاززبانهای ترکی دیگر متأثر از تحولات سیاسیکشور بوده است. ترکها از قرن ششممیلادی الفبایی رونی 8، همچنین موسوم به اورخونی ، که از نامرودخانه ای که درشمال مغولستان جاری است گرفته شده ، اختیار کرده بودند. بر اساس غلبه یافتنمهاجمین دیگر الفباهای دیگری جایگزین یکدیگر شده اند. بدین جهت متون و سنگنوشته هاییبا حروف مانوی ، سریانی ، سانسکریت یا علائم تبتی یافت شده است.با گرایش به اسلام 9 بین قرنهای دهم و پانزدهم میلادی ، زبان ترکمنی تا سال1920 به الفبای عربی نوشته میشد. دستنوشته هایترکمنی بسیار کمی به اینالفباوجود دارد، چون فرهیختگان ترجیح میدادند مکاتبات شعر، رسالات ویا گزارش های رسمی را به زبان فارسی بنگارند. در عین حال نوشته های ترکمنی با الفبای عربی ، تا

حد زیادی از صورتهای جغتایی تبعیت می کرد و کشش واکه ها و هماهنگی واکه ای را نادیده می

گرفت. از سال 1920 تا 1928 اصلاحاتی در الفبای عربی انجام شد تا واکه ها نیز به کتابت در آید.

بعد از کنگره باکو 10 در سال 1926 ، در جوی که آرزوی صدور انقلاب بلشویکی وجود داشت،

برای اولین بار زبان ترکمنی به منظور تسهیل خواندن توسط خارجی ها، مثلاً ترکها، لاتینیزه شد. به

همین خاطر الفبای لاتین ترکمنی مشابه الفبای جمهوری کمالیست انتخاب شد؛ البته با تفاوتهایی چند :

در ترکمنستان و ترکیه از لحاظ تلفظ در تقابل بودند. واکه های کشیده با دو بار نوشتن -c و -ç

نمایانده میشد. واکه های -ə که با حرف -a و غیره ؛ به استثنای uu ، oo ، aa : نمایانده میشدند

برای –ñ نوشته میشدند. خیشومی .у و ө ، ь بوسیله حروف اقتباس شده از روسیِ -ü و -ö ، -ı ترکی

به کار می رفت. پسکامی های عربی به ترتیب زیر نوشته می شدند : ng صدای

8 فعالین ملی گرای قزاق برای احیاء و بازگشت دوباره به این الفبا u1578 تلاش می کنند.

9 Demidow, S.M. تاریخ اقوام معتقد به ادیان در ترکمنستان , Ylym, Aşgabat, 1990, pp.71-119

10 کنگره ای که توسط شوروی برای ایجاد اقتصاد و ایدئولوژی شورایی تشکیل شد.

ک K ق q

غ

ع Gدر سال 1931 تصمیم گرفته شد که دو بار نوشتن واکه ها برای نشان دادن کشیدگیراکنار بگذارند- و را حذف کردند؛ چونکه این دو حرف فاقد نقش واجی هستند. درسال های 40 q و حرف های1939 تحت حاکمیت استالین تصمیم به تمرکز گرایی دوبارهبا محوریت مسکو گرفته شد و الفبایترکمنی و همچنین قزاقی، ازبکی و تاتار بهسیریلیک تبدیل شد. برای نشان دادن واقعیتهای آوایی کهدر الفبای سیریلیک وجودنداردعلائمی زیرین و زبرین بر حروف روسی اضافه شد تا واجهایمختص زبانهای ترکیرامنعکس نمایند. 11 این الفبای سیریلیک با 33 حرف اصلی روسی و پنج حرفیکه بهخاطر زبان ترکمنی بدان افزوده شده بود، بیشتر از الفبای لاتینی تغییر یافته ای که دربالا ذکرشد، واقعیت کوتاه و بلندی نظام واکه های زبان ترکمنی را باز نمی تاباند. اینالفبا دارای 36 حرفآوایی و دو نویسه روسی، نشانه سختی و نشانه نرمی، را در برمیگرفت که این دو نشانه به خودی خودواقعیت واجی ندارند؛ ولی همخوانها یا واکههایقبل از خود را سخت یا کامی میکنند. آن دو نشانهفقط در کلمات دخیل روسی یاکلمات وارداتی از زبانهای دیگر که از طریق زبان روسی انتقال یافتهاند وجود داشت.الفبای سیریلیک به مدت بیش از پنجاه سال ابزار کتابت زبان ترکمنی بوده است ونخبگانی کهامروز در کشور بر سر قدرت هستند و همچنین تقریباً همه جمعیت، همراه بایادگیری همگانی زبانروسی به این الفبا درس خوانده اند. البته ترویج الفبای سیریلیک درابتدا چندان آسان نبوده است چونتنها یک دهه بعد از شکل گیری زبان ادبی مطرح میشد. تا چندین سال، عدم اجماع به خصوص درمورد نگارش هماهنگی واکه ای و املایواژه های قرضی روسی که در آنها جایگاه تکیه نواختی باکه در زبان روسی به «موتور» زبان ترکمنی متفاوت است ، وجود داشت. به عنوان مثال واژهتلفظ می شود درزبان ترکمنی گاهی مثل املای روسی MOTOP نوشته ولی МАТОР صورتنوشته میشد. در اوایل دهه 1950 آکادمی زبان تصمیم گرفت که واژه های MOTOP و گاهیقرضیروسی بدون هیچ گونه تغییر صورت اصلی نوشته شود. از آن تاریخ به بعد، حذفدوبل نویسیواکه ها برای نشان دادن کشیدگی، املای روسی کلمات قرضی و عدمنمایش همگونی همخوانها دراملا، باعث تشدید گسستگی بین نوشتار و تلفظ واژهها شده است.11 در کتابش تحت عنوان دستور زبان قبیله یموت برای نوشتن قوانین آوایی ، الفبایی را بهکار Chimkevich دستور نویس روسبرد که تا سال 1993 متداول بود.-3 الفبای رسمی جدید لاتینقانونشماره 1146 بیست و یکم ژانویه 1993 ، مصوب مجلس ترکمنستان و تأیید شدهتوسط رئیستغییر الفبای رسمی را الزامی کرده است. Saparmyrat AtaýewiçTürkmenbaşy جمهوربه عنوان Sapar Kürýenow و Murad Söýegow ، PygamAzymow آکادمیسین هاسرپرست گروه لاتینی سازی و تنظیم الفبای جدید کهاکنون رایج است، انتخاب شدند. زبان ترکمنیاز اول ژانویه 1996 با الفبای لاتینی نوشتهمی شود که دارای 9 واکه و 21 همخوان است. این الفبا ازالفبایی که در بینسالهای 1926 تا 1939 اختیار شده بود و از الفبای ترکی و از الفبایی که از قرنآینده 12به طور رسمی در ازبکستان به کار خواهد رفت متفاوت است. این الفبا بیش از آنکهالفبای

جدیدی که بازتاب دهنده واقعیتهای آوایی و واجی ترکمنی باشد الفبایی است که الفبای سیریلیک

می کند. این تصمیم به تغییر الفبا بیشتر (Transliteration) رایج تا سال 1993 را حرف نویسی

ناشی از انگیزه سیاسی استقلال از قدرت روسیه است تا تصمیمی زبانشناختی که با دقت واقعیت های

آوایی و واجی زبان جدید و استاندارد ترکمن را بیان کند. جان کلام اینکه این الفبای جدید، همانند

الفبای ماقبل خود، کشیدگی واکه ها و همگونی همخوانها در اسمهای پسوند گرفته را نشان نمی دهد.

ذیلاً نحوه تبدیل حروف سیریلیک به حروف لاتین را ذکر می کنیم. حروف داخل کروشه حروفی

است که در الفبای آوانگار بین المللی برای آن آواها به کار میرود.

الفبای لاتین جدید ترکمنی

[ا.آ.ب] لاتین→سیریلیک 13 [ا.آ.ب] لاتین→سیریلیک

A, a →A, a [α] П, п →P, p [p]

Б, б →B, b [b] Р, р →R, r [r]

B, b →W, w [v-w] С, с →S, s [s]

Г, г →G, g [g] Т, т →T, t [t]

Д, д →D, d [d] У, у →U, u [u]

E, e →E/Ýe, e/ýe[e-je] Ү, ү →Ü, ü [ ]

Ё, ё →Ýo, ýo [jo] Ф, ф →F, f [f]

Ж, ж →Ž, ž [ ] Х, х →H, h [h]

Җ, җ →J, j [ ] Ц, ц →S, s [s]

З, з →Z, z [z] Ч, ч →Ç, ç [ ]

И, и →I, i [i] Ш, ш →Ş, ş [ ]

12 این رساله قبل از سال 2000 میلادی نوشته شده است و منظور نویسنده قرنی است که اکنون در آن به سر می بریم. (مترجم)

13 الفبای آوانگار بین المللی

Й, й →Ý, ý [j] Щ, щ →ŞŞ, şş [ ]

К, к →K, k [k] Ъ, ъ → حذف شده است

Л, л →L, l [l] Ы, ы →Y, y [ ]

М, м →M, m [m] Ь, ь → حذف شده است

Н, н →N, n [n] Э, э →E, e [ ]

Ң, ң →Ň, ň [ŋ] Ə, ə →Ä, ä [ ]

О, о →O, o [o] Ю, ю →Ýu, ýu [ ]

Ө, ө →Ö, ö [ø] Я, я →Ýa, ýa [ ]

ترتیب حروف در این الفبا به صورت زیر است :

a , b, ç, d, ä, f, g, h, i, j, ž, k, l, m, n, ň, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, w, y, ý, z

نکات :

روسی حذف شده است و دیگر در زبان ترکمنی به – ъ و سختی – ь در این الفبا نشانه های نرمی

، -e کار برده نمی شود. در عوض، نشانه نرمی را که در کلمات قرضی روسی وجود دارد، در جلوی

می نویسند. مثال : –ý با نیم- همخوان

pоль ‘ نقش ’ →rol

пьеса ‘ نمایشنامه ’ →pýesa

نوشته می شود. -ýa و -ýu ، -ýo به ترتیب به صورت –я و -ю ، -ё واجهای نیم-همخوان

–e یا -ýe بر اساس صداهایی که پوشش می دهد در زبان ترکمنی به صورت -e حرف سیریلیک

نوشته می شود.

نوشته نمیشود ؛ [t+s] بر اساس آنچه که قاعدتاً تلفظ روسی اش ایجاب می کند به صورت -ц حرف

نگاشته می شود. این حرف فقط در کلمات دخیل روسی وجود دارد و عملاً -s بلکه صرفاً به شکل

تلفظ می گردد. –s توسط ترکمنها

در حالت بزرگ به شکل و در حالت کوچک به -ш ، در اولین ویرایش الفبای لاتین سال 1993

. تعویض شد 14 ş و Ş شکل نوشته می شد ولی در ژانویه سال 1995 به خاطر تسهیل نوشتار با

گفتیم –ц باشد ، بدلایلی مشابه با آنچه که در مورد حرف [ç+ş] که قاعدتاً باید –щ حرف روسی

نوشته می شود. şş به صورت جفت

(-ç و -ň ، -j ) حروف واحد به صورت -ч و -ң ، –җ در عین حال باید خاطر نشان سازیم که برای

[t+ş] و [n+g] ، [d+j] انتخاب شده است ؛ در حالیکه این حروف نشان دهنده ترکیب آوایی

هستند. چند مثال :

ş 14 اسناد رسمی و کابهای درسی جدید ترکمنی اکثراً در چاپخانه های ترک چاپ میشود. در حقیقت تحت فشار ترکها حرف

ترکی جایگزین ... شده است. با اینحال اسکناسهای ترکمنی چاپ شده در انگلستان این کاراکتر اخیر را دارا میباشد.

Октябрь →Oktýabr ‘ ’اکتبر

Ашгабат →Aşgabat ‘ ’عشق آباد

Якуп →Ýakup ‘ ’یعقوب

Цивилизация→Siwilizasiýa ‘ ’تمدن

Ёгын →Ýogyn ‘ ’کلفت

Ер →Ýer ‘ ’زمین، جا

Сизиң →Siziň ‘ ’-ِ شما

Бөлмек →Bölmek ‘ ’تقسیم کردناین الفبا جوانتر از آن است که بتوان تعیین کرد که آیاتداوم خواهد یافت یا جای خود را به الفبایدیگر، مثلاً بازگشت دوباره به سیریلیک یاالفبای لاتینی دیگر، همانند زبان ترکی که در مدت بیش از60 سال خود را تثبیت کرده،خواهد سپرد. علیرغم لاتینی شدن پول ملی، منات، از بدو چاپ در سال1993 وتداوم روز به روز لاتینی سازی کلمات ترکمنی و حتی روسی بر روی نوشته هایتابلوهایاسامی خیابانها، مردم هنوز به این الفبا عادت نکرده اند. در اینجا دو سؤالمطرحمیشود: چرا مستقیماًالفبای ترکی که دارای تمام واج های ترکمنی استانتخابنشده است؟ انتخابی که میتوانست ورودابزارهای انفورماتیک را از طریق ترکیهتسریع نماید. چون ایجاد الفبایی مختص به خود، با حروفیایجاد برنامه های رایانه ایوحروف چاپی مخصوص به خود را ایجاب ،-ž یا -ý منحصر بفرد همانندمی کند؛ آنهم برایکشوری که اکنون فاقد امکانات مالی لازم برای تعویض تمام کتابهای درسی وروزنامههایش می باشد مشکل ساز است. از طرفی دیگر، آیا انتخاب الفبای لاتینیترکمنی نتیجه ایعکس خواسته های مسئولین نخواهد داد: بر اثر عدم آشنایی بانوشتار جدید ترکمنی، بازگشت دوبارهدر حال ظهور است: آیا این خطر وجود ندارد که درسالهای آینده « ارزشهای جا افتاده قبلی » به سویزبان روسی خود را به عنوان زبانرسمی واقعی کشور تحمیل کند؟ 1515 سؤال اول نویسنده بجاست ولی سؤال دوم وی بی پایه وبیمورد است. عادت کردن مردم به الفبای جدید، به هنگام تعویض الفبا،فرایندی زمانبر است و نمی توان انتظارداشت که مردم یک شبه عادتهای گذشته خود را کنار بگذارند. واقعیت ها نیز این امر را تأییدمی کند؛ چون امروزه مردم ترکمنستان بیشتر از زمانی که این رساله نوشته شده است با الفبای جدید احساس راحتی می کنند (مترجم).

فصل دو واجشناسی

نظام واجی زبان ترکمنی دارای دو ویژگی عمده است : هماهنگی واکه ای و همگونی همخوانها

الف - واکه ها

را به ý واج . y , ü , u , ö , o , i , ä , e , a: زبان ترکمنی دارای نه واکه است که عبارتند از

عنوان یک نیم همخوان در نظر می گیریم . هرکدام از این واکه ها می توانند حالت کوتاه و کشیده

داشته باشند 16 ، به همین خاطر زبان ترکمنی در واقع دارای 18 واکه است. به نظر می رسد که این

تعداد واکه ها ، تا حدودی معرف شکل اولیه زبانهای ترکی باشد .

واکه های کامی یا پیشین واکه های نرمکامی یا پسین

گرد(لبی) غیرگرد(غیرلبی) گرد(لبی) غیرگرد(غیرلبی)

y u I ü بسته

o e ö میانی

A ä باز

در کتاب های جدید درسی ترکمنی که به الفبای لاتین نوشته شده ، واکه ها به طریق زیر نشان داده

شده اند 17

: A , a

کامی و در بسیاری از واژه های ý همانند -آ- فارسی تلفظ می شود .در موضع قبل از نیم-همخوان

قرضی روسی کشیده می شود .

Gara ( سیاه ) ، ak ( سفید ) ، kwartira ( (آپارتمان

16 که همیشه در حالت کشیده است. این واکه فقط در واژه های قرضی از زبان فارسی دارای حالت کوتاه است. ä به استثنای

17 Berdiýew R.; Türkmen dili 4-nji üçin synag okuw kitaby täze elipbiýi

, Magaryf, Aşgabat, 1994, p. (زبان ترکمنی برای کلاسهای سطح چهارم ،الفبای جدید). 150

Dodaklanmaýa

n çekimliler

Dodaklanýan

çekimliler

Giň

çekimliler

Dar

çekimliler

Ýogyn

çekimliler

Inçe

çekimliler

واکه های غیر لبی واکه های لبی واکه u1607 های گسترده واکه های تنگ واکه های تیره واکه های رسا

ä e i ö ü a o u y i u ü y a e ä o ö o ö u ü a e ä i y

: E , e

ber : همانند ِ فارسی تلفظ می شود : تنها دو مورد وجود دارد که در آنها این واکه کشیده میشود

خواهد آمد) . در بقیه موارد این واکه در حالت کوتاه ظاهر می شود. مثال : ) ger (خواهدداد) و

ýer ( جا ، زمین ) ، diýer ( خواهد گفت ) ، enegyz ( (خواهر

: Ä , ä

به صورت فارسی تلفظ می شود . این واکه ، عموماً یک واکه کشیده است و حالت کوتاه آنرا تنها

در تعدادی واژهای قرضی فارسی می توان مشاهده کرد. مثال:

Näçe ( چند ) ، iýýär ( می خورد ) ، zäher ( (زهر

: I , i

و -k -d , همانند- ای- فارسی تلفظ می شود. این واکه بین دو همخوان واکدار ، دو سایشی و یا بین

خفیف می شود . مثال : -b

Erik ‘ آلو ’ ، iki ( دو ) ، iýýäris ( (می خوریم

: O , o

مثل ُ فارسی تلفظ می شود . مثال:

Olar ( آنها ) ، ok ( (تیر

: Ö , ö

تلفظ می شود. مثال: ( o و e فرانسه (بین [eu] همانند

köçe ( خیابان ) ، çörek ( (نان

: U , u

همانند - او- فارسی تلفظ می شود. مثال:

Bozguç ‘ مداد پاک کن ’ ، bu ‘ ’این

: Ü , ü

[ü] آلمانی و مجاری تلفظ می شود. در اکثر موارد بعد از [ü] و یا ( u و i فرانسه ( بین [u] همانند

می آید. مثال : - ý کشیده ، نیم همخوان

üzüm ‘ انگور ’ ، düýe ‘ ’شتر

: Y , y

با کشیده شدن -i- این تنها واکه ای است که برای آن در زبان فرانسه معادل وجود ندارد. وبه صورت

انتهای زبان به سوی مرکز کام تلفظ می شود. مثال :

Uzyn ‘ دراز ، بلند ’ ، uly ‘ ’بزرگ

واکه های کشیده و کوتاه

سیستم های طبقه بندی گوناگونی برای واکه ها وجود دارد. در زبانهایی که دارای هماهنگی واکه ای

هستند، مثل زبانهای ترکی و مجاری، زبانشناسان عادت کرده اند واکه ها را بر اساس اصطلاحات

ممکن است به عنوان واکه سخت، -o- مختص هر کدام از آنها طبقه بندی کنند: بدین ترتیب، واکه

پسین، باز یا تیره تعریف شود. ما از روش رایج در آثار مربوط به زبانهای ترکی برای طبقه بندی واکه

های زبان استفاده می کنیم:

- پیشین یا پسین : این دو مشخصه بسته به موقعیت زبان به هنگام ایجاد یا عدم ایجاد مانع

در مسیر جریان هوای بازدم به کار برده می شوند.

- باز یا بسته : این صفات بر اساس فضای بین زبان و کام به کار برده می شود .

- گرد یا غیر گرد : بر اساس شکل لبها برای ادای واکه ها .

تقابل بین واکه ها در زبان ترکمنی ممیز معنی یا به عبارت دیگر دارای نقش واجی است .این

تقابل ، بسته به کوتاهی ، یا کشیدگی ، این امکان را برای دو واژه ای که از لحاظ املایی مشابه هستند

فراهم می سازد تا معنی متفاوت داشته u1576 باشند . کشیدگی واکه ها همچنین ممکن است نتیجه ادغام ،

همگون شدگی و یا رو سازی واکه باشد . در فرهنگهای لغت ترکمنی چه درنسخه هایی که با الفبای

سیریلیک و چه آنهایی که با الفبای لاتین چاپ شده اند تقابل واجی بین واکه های کشیده و کوتاه

نمایانده نمی شود. با این مسئله در زبان قرقیزی به روش دیگری برخورد شده است . در این زبان برای

و غیره. با این حال تعدادی ، ee ، aa ، oo : نمایاندن کشیدگی واکه ها ، ،آنها را دو بار می نویسند

کتب دو زبانه روسی- ترکمنی یافت می شوند که در آنها کشیدگی واکه ها با علامت " : " بدنبال

واکه ها نمایانده شده است . ما برای توصیف قوانین آوایی در صفحات آتی این علامت را بکار می

گیریم . مثال :

At [at] ‘ اسب ’ # at [a:t] ‘ ’اسم

18Il [il] ( مردم ) # il [i:l] ( (بچسب

gol [gol] ( بازو ) # gol [go:l] ( (دره

öç! [öç] ( خاموش شو ) # öç [ö:ç] ( (کینه جو

Dur [dur] ( بایست ) # dur [du:r]( (ایستاده است

Del [del] ( غریبه ) # däl [dä:l] ( (نیست

Gül [gül] ( گل ) # güýl [gü:l]( (ببند،گره بزن

Syr [syr] ( سر ) # syr! [sy:r] ( (بتراش

18 از لحاظ تلفظ وجود ندارد.(مترجم) il نویسنده در اینجا اشتباه کرده است. هیچ تفاوتی بین دو

کشیدگی واکه همچنین برای تمایز بین یک هم آوا بکار می رود. مثال :

ata [ata] حالت نامی) پدر ) # ata [ata:] (حالت مفعولی با واسطه ) به پدر

خواهد داد) . ) ber خواهد آمد) و ) ger : فقط در دو مورد به حالت کشیده مشاهده می شود e واکه

در تمام موارد دیگر این واکه کوتاه تلفظ می شود . با این حال کلماتی با واکه های کشیده وجود

دارند که فاقد جفت دارای معادل واکه های کوتاه باشند . مثال :

On [o:n]( با واکه کوتاه فاقد معنی است] (ده on]

Buz [bu:z]( با واکه کوتاه فاقد معنی است] (یخ buz]

کشیدگی واکه ها ممکن است نتیجه ادغام دو واکه ، مثلا" یکی واکه اسم و دیگری واکه پسوند ، و

یا نتیجه اتصال یک واکه و یک همخوان باشد . مثال :

Öýdäki [<öýdö+ki]→[ö ydä:ki] : آنکه در خانه است

Ikiläp [<ikile+ip]→[ikilä:p] : به صورت جفتی

işlemäm [<işleme+im]→[işlemä:m] : کار کردنم

در موارد زیر واکه های پایانی کشیده می شوند .

با یک اسمِ : o

1. منتهی به پسوند ملکی مثال:

Maşgalam [maşgala+ym]→[maşgala:m] ‘ ’خانواده من

و حالت رایی (génitive) اضافه ملکی ، (datif) 2. منتهی به پسوند حالتهای مفعولی با واسطه

مثال : (accusat)

Geçiniň [geçi+niň]→[geçi:niň] ‘– ( ’-ِ بز (حالت اضافه ملکی

tilkä [tilki+e]→[tilkä:] ‘– ( ’به روباه (حالت مفعولی با واسطه

مثال : –ki/ky 3. دارای پسوند صفتی

awtobusdaky [awtobusda:ky] ‘ ’آنکه داخل اتوبوس است

حالت مفعولی با واسطه . مثال : -ky 4. دارای پسوند قدیمی 19

Daşary [daşary:k]‘ ’به بیرون

مثال : (lokatif) 5. با اصطلاحات دارای صورت قدیمی 20 حالت جایگاهی

gyşyna [gyşy:na] ‘ ’در زمستان

19 پسوند مذکور در ترکمنی ایران به خصوص در تیره آتابای قبیله یموت قدیمی محسوب نمی شود و یکی از صورتهای فعال و زایای

امروزی می باشد . (مترجم)

20 تا جایی که مترجم اطلاع دارد صورتهای مذکور نه تنها در ایران بلکه در ترکمنستان نیز قدیمی نمی باشند و در محاوره امروزی به

فراوانی مورد استفاده قرار می گیرند . اینکه نویسنده آنها را قدیمی دانسته جای تعجب و سؤال دارد . (مترجم)

21- . مثال : mikä ‘ -myka ‘ –kä ‘ –ka 6. دارای ادات وجهی با معنای سؤالی

Adammyka? [adammyka : [تلفظ

7. در واژه های دخیل از فارسی و عربی و یا در واژه های قرضی از زبان روسی. مثال :

Tahsin [tahsi:n]

مثال : . –ewa و یا ، owa ، -ew ، -ow 8. در اسامی خاص ، منتهی به پایانه های

Nepesowa [nepeso:wa]

9. در ندا و خطاب ، مثال :

baýram! [baýra:m]

با ضمایرِ o

1. اشاره ای دارای پایانه های شخصی :

Munym [muny:m : ’اینِ من‘ [تلفظ

2. برای ادای یک طمطراق . مثال :

şol! [şo:l : ’آن‘ [تلفظ

با یک فعل o

اش پسوند ملکی گرفته باشد یا منتهی به یک پایانه حالتی باشد . –mak/mek 1. که پایانه مصدری

مثال :

Artmam [artma+ym] [artma:m : ’نظافت کردن من‘ [تلفظ

gelmäňiz [gelme+iňiz] [gelmä:ňiz : ’آمدنتان‘ [تلفظ

ýatlamaga [ýatlama+ga] [ýatlama:ga: ’برای یاد آوری کردن‘ [تلفظ

مثال : . –yp/ip 2. با فعل جامد منتهی به

Başlap [başla+yp] [başla:p : ’شروع کرده ...‘ [تلفظ

/ -män: و صورتهای منفی یعنی –än/-en/-an 3. با صورتهای وجه وصفی گذشته یعنی

مثال : . -man/

haly dokan aý al [doka:n : ’زنی که قالی (می)بافت‘ [تلفظ

که مبین شادی و تعجب است . مثال : –aý/-äý 4. با میانوند وجهی

Alaýar! [ala:ya:r : او میگیرد!(برخلاف انتظار، تعجب)‘[تلفظ

مثال : . –ýar/ýär 5. با صورتهای حال استمراری

ol teatrda bolýar [bolýa:r : ’ او در تئاتر است‘ [تلفظ

21 به نظر مترجم این مورد نابجا است. چون این کشیدگی واکه ها نه ناشی از همنشینی با اسم بلکه در ذات این ادات است. به عبارت

دیگر حتی در حالت انفصال از اسم نیز واکه های پایانی این ادات کشیده است.(مترجم)

که دارای کارکرد حروف ربط همپایه هستند . مثال : -a , - ä , -da , –dä 6. با ادات

gördä! [gördä: : ’ببین تو را خدا!‘ [تلفظ

با صفت o

1. با صفت شمارشی به همراه پایانه های ملکی . مثال :

Ellimiz [<elli+imiz] [elli:miz] ‘ ’پنجاه تایمان

مثال: . -lap , -läp , -lan , -län 2. با صفت شمارشی دارای ادات تقریب یعنی

Birlän ikilän [birlä:n ikilä:n ’یک یا دو‘ [تلفظ

Ýüzläp [ýüzlä:p ’به صورت صدتایی‘ [تلفظ

هماهنگی واکه ای

اصل هماهنگی واکه ای که مختص زبانها ی ترکی و فینو-اویغوری است که مهمترین ویژگی آنها

اتصال پسوندهای مختلف به ریشه کلمه می باشد ناشی از یک گرایش طبیعی انسانی برای کاهش

تلاش ماهیچه ای زیاد در تولید صدا است . ویژگی اساسی هماهنگی واکه ای گرایش به موضع کام

. در واژگان و گرایش به گشادی در تکواژها است 22

در زبان ترکمنی دو نوع هماهنگی واکه ای وجود دارد :

هماهنگی ______واکه ای کامی و هماهنگی واکه ای لبی

هماهنگی واکه ای کامی متضمن آن است که ، در کلماتی که واکه اولین هجایشان از نوع